اهمیت منابع آب در شرب، صنعت، کشاورزی و محیط زیست بر کسی پوشیده نیست و یکی از منابع تولید کننده قدرت در راستای ارتقای قدرت ملی منابع آب  محسوب می شود. آب یکی از عناصر ژئوپلیتیکی در فضای رقابت و قدرت است و کشورهایی که دارای منابع آب کافی هستند و بارندگی لازم را دارند دارای توانایی بیشتری در سازماندهی فضای اقتصادی کشور خود بوده و همچنین در قبال همسایگان دارای قدرت چانه زنی بیشتری در معادلات ژئوپلیتیکی هستند. با توجه به اینکه بارش ها در سطح کره زمین دارای یکنواختی نیستند و از توزیع نامتعادل پیروی می‌کنند لذا میان عرضه و تقاضای منابع آب همسانی وجود ندارد.

از طرف دیگر مرزهای سیاسی بیشتر کشورها به خصوص در منطقه جنوب غرب آسیا مصنوع و ناشی از سیاست های استعماری بوده و از جغرافیای طبیعی مناطق پیروی نمی‌کند لذا حوضه‌های آبریز مشترک و همچنین رودخانه های مرزی مشترک بین کشورها طیفی از رقابت و منازعه تا همکاری و تعامل را بوجود آورده است، با توجه به اهمیت منابع ژئواکونومیک مشترک اعم از آب، انرژی، معادن، راه ارتباطی و .. پیترهاگت جغرافیای دان سیاسی در مدل هایپوتیتکا معتقد است که مرزها و منابع مشترک موجود در آنها از جمله منابع آب همیشه وسوسه برانگیز بوده و سرچشمه های اصلی بحران‌های ژئوپلیتیک را تشکیل می‌دهند که نمونه بارز ان جنگ 8 ساله عراق بر علیه ایران بر سر رژیم حقوقی  اروند رود بوده است.

بحران آب در جنوب غرب آسیا با توجه به افزایش جمعیت و روند توسعه و همچنین تغییرات اجتماعی ناشی از مدرنیزاسیون میتنی بر فرهنگ مصرف گرایی تقاضا را برای آب بیشتر کرده و این روند در حال افزایش است. با توجه به اقلیم خشک و نیمه خشک منطقه و چالش های هیدروپلیتیکی موجود کمبود آب این منطقه را به شدت تهدید می‌کند تا جایی که بیشتر اندیشمندان در حوزه روابط بین الملل و ژئوپلیتیک جنگ و تنش میان کشورها را در آیند تنش بر سر دسترسی به منابع آب با محوریت خاومریانه می‌دانند.

کشورهای منطقه برای مقابله با بحران کم آبی و همچنین بهره برداری از این عنصر ژئوپلیتیکی برای افزایش قدرت چانه زنی در معادلات سیاسی در مقابل سایر قدرت ها به روش ها و ابزارهای گوناگونی برای کنترل و استحصال منابع آب روی آورده اند. سد سازی  های انبوه، انتقال منابع آب بین حوضه ای و همچنین شیرین کردن آب های شور از جمله اقداماتی است که در کشورهای مختلف جنوب غرب آسیا برای مقابله با بحران آب صورت گرفته یا در حال انجام است.

در مباحث مربوط به سیاست های آبی و بطور کلی هیدروپلیتیک آنچه اسباب مناقشه و منازعه بین کشورها را بوجود می ‌ورد چگونگی بهره برداری کشورها برای استحصال آبهای مشترک و رودخانه های مرزی است. در منطقه جنوب غرب آسیا دو کشور عراق و ترکیه دارای هیدروپلیتیک پیچیده می باشند بطوریکه وابستگی کشور عراق به رودخانه دجله و فرات در طول تاریخ چشم اندازهای انسانی این منطقه را متاثر کرده است. کشور ترکیه داری منابع آبی مناسب و بارندگی های زیاد در سرزمین خود می‌باشد. با توجه به اهمیت منابع آب به عنوان یک منبع ژئوپلیتیکی لذا کشور ترکیه به عنوان یک قدرت منطقه ای در حال اجرایی کردن و بهره برداری از پروژه های کلان آبی از جمله پروژه گاپ است، ترکیه در حوزه آناتولی جنوبی یعنی در سرشاخه‌ رودخانه‌های عراق و سوریه حدود ۱۵ سد ساخته است که تنها یکی از آن‌ها که سد آتاترک است که نزدیک به ۵۰ میلیارد متر مکعب گنجایش دارد.

این ۱۵ سد روی سرشاخه‌های دجله و فرات ساخته شده و همراه با سد آتاترک که روی سرشاخه اصلی ساخته شده تمام آب دجله و فرات را می‌گیرد. بطوریکه این پروژه ها میزان آب ورودی به کشور عراق را به شدت کاهش داده و زمینه انواع بحران ها را در ابعاد ژئوپلیتیکی بوجود آورده است. آب اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی بر توسعه فضایی می‌گذارد لذا این پدیده روز به روز رقابتی‌تر سیاسی‌تر و امنیتی‌تر می‌شود. یکی از مناطقی که کمبود منابع آب در آن پررنگ است جنوب غرب آسیا می‌باشد و این وضعیت در کشور عراق و سوریه با توجه به پایین دستی نسبت به رودخانه‌ مرزی دجله و فرات برجسته‌تر است.

یکی از کشورهای پر آب با توجه به میزان بارش و شرایط اقلیمی مناسب که رودخانه‌های دجله و فرات از آن سرچشمه می‌گیرند کشور ترکیه است و بیشتر منابع آب کشور عراق و سوریه از کشور ترکیه سرچشمه گرفته  و این کشورها بشدت در ابعاد کشاورزی، زیست محیطی و شرب وابسته به منابع آب ورودی از کشور ترکیه هستند. کشور ترکیه با ایجاد پروژه‌های کلان آبی(پروژه گاپ) در جنوب شرق ترکیه درصدد کنترل آب‌های مرزی در سرشاخه‌های دجله و فرات و دنبال کردن اهداف ژئوپلیتیکی خود مبتنی بر هیدرهژمون و هیدروپاور است. با توجه به وابستگی عراق و سوریه به آبهای مرزی مشترک با کشور ترکیه به نظر می‌رسد در آینده نزدیک کشورهای پایین دست رودخانه‌های دجله و فرات با تنش های آبی گسترده رو به رو خواهد کرد.

هیدروپلیتیک به یکی از مهم ترین عوامل موثر در سیاستگذاری خارجی جهان و به ویژه در عرصه پر تلاطم خاورمیانه تبدیل شده است. واقعیت غیر قابل چشم پوشی این است که جهان کنونی با توجه به روند فزاینده افزایش جمعیت و فرایند توسعه افسار گسیخته، با بحران های بزرگ منابع طبیعی و محیط زیست روبه رو است مهم ترین منبعی که که روابط دولت ها و ملت ها را در سراسر دنیا به طور عام و درخاورمیانه به طور خاص دچار تنش کرده است، منابع آب مشترک است. بر این پایه دولت ها تلاش می کنند با بهره گیری حداکثری از ظرفیت های موجود در راستای بهره مندی حداکثری از منافع ملی خود اقدام کنند.

ترکیه با توجه به موقعیت ویژه خود در حد فاصل قفقاز، ایران، خاورمیانه عربی و اروپا، به ویژه در طول سال های پس از 2003 میلادی و شکل گیری کشور شیعی در عراق برای خود نقش موثری را بر متغیر‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیک منطقه قائل است. یکی از ابزارهای قدرت ساز برای ترکیه بالادستی در رودخانه های مرزی با محوریت دجله و فرات است.

در کشور ترکیه ۵۰۳ سد وجود دارد که از این تعداد، ۲۰۳ سد جزء سدهای بزرگ به حساب می آیند. دولت ترکیه با توجیه تأمین‌ نیاز خود‌ به‌ آب شیرین اقدام به طراحی پروژه عظیم آبی گـاپ‌ کرده است و بر پایه برنامه های اعلام شده در پایان پروژه، تنها اجازه عبور بیشینه، 500 متر مکعب‌ آب‌ را‌ در ثانیه به سوی سوریه و عراق‌ خواهد‌ داد‌ و در همین حال، سد و نیروگاه برقابی آتاترک، به عنوان بزرگترین سد ترکیه در استان آدیامان ، با هدف آبیاری و تولید برق بر روی رود فرات در چارچوب پروژه توسعه آناتولی جنوب شرقی ترکیه احداث شده است.

ترکیه در حال ساختن، مطالعه و اجرایی کردن 22 سد روی دجله و فرات در 9 منطقه عمدتا کردنشین بسازد و حتی برخی منابع از طرح هایی برای ساخت 90 سد دیگر و 60 نیروگاه برقی نیز خبر می دهند. منابع آب بطور اعم و منابع مشترک در نواحی مرزی بطور اخص دارای اهمیت گوناگون در ابعاد مختلف است. منابع آب یکی از ملزومات حیاتی بوده و روز به روز بر ارزش و اهمیت ان افزوده می شود. آب به تنهایی یک عنصر فیزیکی نیست و منابع آب روز به روز در حال سیاسی تر شدن و امنیتی تر است. رودخانه های مرزی و آبهای مشترک در نواحی مرزی یکی از عناصر ژئوپلیتیکی محسوب می شود. با توجه به اینکه ژئوپلیتیک مبتنی بر قدرت بوده و میل به کشمکش و رقابت دارد لذا رودخانه های مرزی یکی از عناصر استراتژیک برای اهداف ژئوپلیتیکی محسوب می شوند.

کشور ترکیه با توجه موقعیت بالادستی خود یکی از کشورهایی در منطقه جنوب غرب آسیا است که از عنصر آب در راستای اهداف استراتژیک خود بهره برداری میکند. رودخانه های مهم دجله و فرات از کشور ترکیه سرچشمه می گیرند و با کنترل منابع آب این رودخانه ها با محوریت پروژه گاپ  ترکیه خواستار عملیاتی کردن اهداف راهبردی خود اعم از هیدرو ژئواکونومی و هیدرو هژمون برای رسیدن به اهداف ژئواستراتژیک در در سطوح مختلف است.

در بعد هیدرو ژئواکونومی ترکیه می خواهد در سطوح مختلف از آب به عنوان ابزاری برای پیشبرد اهداف اقتصادی استفاده کرده و توسعه اقتصادی ترکیه را با رشد مضاعف همراه کند. با توجه به اینکه کشور ترکیه از تحرکات گروه پ ک ک و مسائل کردی بشدت رنج می برد لذا در سطح محلی خواستار بهبود وضعیت عدالت فضایی و توسعه اقتصادی در نواحی کردنشین است تا از این طریق جامعه کردی را از تمایلات قوم گرایانه منحرف کرده و با هسته مرکزی کشور همراه کند و همچنین بهانه مشکلات اقتصادی در نواحی کردنشین را از پ ک ک بگیرد، در این خصوص بررسی ها نشان داده است که بین تمایلات قوم گرایانه کردها در ترکیه و توسعه اقتصادی رابطه عکس وجود دارد و میزان آرای زیاد حزب عدالت و توسعه در نواحی کردنشین گواه این واقعیت است.

در سطح ملی ترکیه این هدف را دنبال می کند که با استفاده از عنصر آب به استانداردهای اروپایی شدن نزدیک شود. در سطح منطقه ای ترکیه با فشار بر کشور عراق خواستار بدست آوردن ارزان نفت عراق و ثوق دادن این کشور به سمت تجارت نفت در برابر آب است. ترکیه بعد از ناکام ماندن در پیوستن به اتحادیه اروپا در دوران حزب عدالت و توسعه نگاهی خاورمیانه ای در سیاست خارجی خود داشته است و بعد از فروپاشی رژیم صدام و مشبک شدن مرزهای ژئوپلیتیکی این راهبرد سیاست خارجی در راستای ایجاد هژمون میتنی بر نئوعثمانی گرایی در منطقه تشدید شده است.

در بعد هیدرهژمون ترکیه خواستار عملیاتی کردن هژمون خود در منطقه با استفاده از عنصر آب است تا از یک طرف با فشار آبی بر عراق که پیامدهای مخربی برای آن کشور داشته است، از قدرت و نفوذ ایران به عنوان یک رقیب ژئوپلیتیک در منطقه بکاهد و از طرف دیگر با فشار بر کشورهای پایین دست رودخانه های دجله و فرات با محوریت عراق گفتمان نئوعثمانی گرایی را در قلمروهای عثمانی پیاده کند و بر این کشورها سلطه و نفوذ داشته باشد، تا همزمان با همراه کردن کشورهای پایین دست رودخانه های مرزی با محوریت عراق  با خود از حمایت آنها  از گروه پ ک ک جلوگیری کند و با فشار مضاعف عراق را مجبور کند که پیکار جویان پ ک ک را از این کشور بیرون کنند. 

در انتها ترکیه با قدرت و ارتقای وزن ژئوپلیتیکی مبتنی بر نگاه خاورمیانه ای بتواند وارد چانه زنی برای الحاق به اتحادیه اروپا گردد.

کمال رنجبری دانشجوی داکتری جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک دانشگاه تهران